ΤΟ ΕΛΑΤΟ ΚΑΙ ΤΑ ΑΛΛΑ ΦΥΤΑ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ

Τα έθιμα και οι παραδόσεις των Χριστουγέννων έχουν τις ρίζες τους βαθιά στο χρόνο και σχετίζονται άμεσα με τη φύση. Αυτό συμβαίνει όχι μόνο σε περιοχές της χώρας μας αλλά και σε χώρες του εξωτερικού και αποδεικνύει ότι ο άνθρωπος ανέκαθεν ήταν συνδεδεμένος με τη φύση και τις λειτουργίες της. Τα δέντρα και οι θάμνοι, τόσο στην αρχαιότητα όσο και στη λαϊκή παράδοση, συνδέονται με θαυματουργικές δυνάμεις, καλοτυχία και θετικούς συμβολισμούς, πολύ περισσότερο όταν πρόκειται για μια εποχή όπου ο χρόνος ξαναγεννιέται και μαζί ξαναγεννιούνται και οι ελπίδες των ανθρώπων.

Στη συνέχεια θα αναφέρουμε μερικά έθιμα των Χριστουγέννων που συνδέονται με συγκεκριμένα φυτά.

 Το έλατο, δέντρο με πλούσιο φύλλωμα, καταπράσινο μέσα στη χειμωνιάτικη παγωνιά και με όμορφο κανονικό σχήμα, έχει γίνει σύμβολο των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς. Ανήκει στην οικογένεια των ελατιδών. Με το όνομα αυτό ονομάζονται πολλά είδη που ανήκουν στην οικογένεια αυτή αλλά δύο είναι τα βασικά γένη, τα γένη Άμπιες και Πικέα. Τόσο στην Ευρώπη όσο και στη Β. Αμερική και Ασία υπάρχουν τεράστιες εκτάσεις με δάση από είδη αυτών των δυο γενών. Και από αυτά τα δυο γένη πάλι, δυο βασικά είδη είναι που αποτελούν την πλειοψηφία των δασών με έλατα. Πρόκειται για την ελάτη την κτενοειδή και την Πικέα την υψικάρινο. Και τα δυο αυτά είδη είναι γνωστά για την πολύ καλή ξυλεία που δίνουν, ενώ οι κορμοί και των δύο είναι πολύ ψηλοί και ίσιοι. Η ελάτη η κτενοειδής, που λέγεται και ερυθρελάτη, φτάνει το ύψος των 40-60 μ. σε μερικές περιπτώσεις, ενώ ο κορμός της σε ηλικία περίπου 150 χρόνων μπορεί να φτάσει να έχει διάμετρο γύρω στο 1,5 μ. Στην Ελλάδα τέτοια έλατα συναντώνται στη Μακεδονία. Η ελάτη η υψικάρινος είναι πιο ψηλή από την προηγούμενη και μπροεί να φτάσει σε μερικές περιπτώσεις το ύψος των 70-75μ. Τέτοια έλατα συναντώνται στη Ροδόπη κυρίως. Τα μικρά έλατα του είδους αυτού χρησιμοποιούνται ως χριστουγεννιάτικα δέντρα.

Το έθιμο του στολισμού του έλατου τα Χριστούγεννα ήρθε στην Ελλάδα με τους Βαυαρούς. Για πρώτη φορά στολίστηκε δέντρο στα ανάκτορα του Όθωνα το 1833 και μετά στην Αθήνα. Τα Χριστούγεννα του 1849 έκαναν την εμφάνισή τους και άλλα στολισμένα έλατα σε διάφορα αρχοντικά της Αθήνας. Από εκεί και πέρα το έθιμο καθιερώθηκε φτάνοντας ως την εποχή μας. Από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά, το δέντρο με τις πολύχρωμες μπάλες μπήκε σε όλα τα ελληνικά σπίτια. Το έθιμο όμως στην πραγματικότητα ήταν έθιμο καθαρά βυζαντινό. Ο πρώτος που σκέφτηκε να στολίσει τα κλαδιά του έλατου με πολύχρωμα κεριά ήταν ο νεαρός αυτοκράτορας Μιχαήλ ο Γ΄. Με τον καιρό η συνήθεια αυτή εδραιώθηκε τόσο πολύ στη συνείδηση του λαού ώστε γενικεύθηκε και έμεινε ως έθιμο. Το έθιμο του στολισμένου έλατου το πήραν μαζί τους οι Σταυροφόροι που είχαν καταλάβει την Κωνσταντινούπολη και το μετέφεραν στις πατρίδες τους.

Αυτή την εποχή στις εξοχές η αγριοκουμαριά είναι φορτωμένη με γλυκούς κόκκινους καρπούς. Έτσι, κλαδιά κουμαριάς και μυρτιάς στολίζουν τα σπίτια τα Χριστούγεννα. Το ίδιο συμβαίνει με τον ίξό (γκι) και το ίλεξ (ου) που αποτελούν βασικό γιορτινό φυτικό διάκοσμο τόσο επειδή οι καρποί τους είναι εντυπωσιακοί όσο και γιατί τα κομμένα κλαδιά τους αντέχουν πολλές μέρες χωρίς να ξεραίνονται.

Η κρεμμύδα ή ασκυνοκάρα ή αγιοβασιλίτσα (προφανώς οφείλει αυτήν την ονομασία στον Άγιο Βασίλειο) , ένα βολβώδες φυτό, ξεριζώνεται και κρεμιέται στην πόρτα του σπιτιού την παραμονή της Πρωτοχρονιάς επειδή πιστεύεται πως φέρνει υγεία, καλή τύχη και προστασία στο σπίτι και την οικογένεια για όλο το χρόνο. Το έθιμο αυτό υπάρχει από την αρχαιότητα και οφείλεται στις θεραπευτικές ιδιότητες του φυτού αλλά και στην ικανότητά του να βλαστάνει ακόμη και ξεριζωμένο από το έδαφος.

Σε περιοχές της Ηπείρου διασώζεται η συνήθεια να κρατούν οι επισκέπτες στη χούφτα τους λίγα δαφνόφυλλα και πουρναρόφυλλα, που τα πετούν στο τζάκι του σπιτιού που επισκέπτονται μόλις μπουν και καλημερίσουν. Μόλις τα ξερά φύλλα πιάσουν φωτιά κι αρχίσουν να τρίζουν και να πετάνε σπίθες, εύχονται: “Αρνιά, κατσίκια, νύφες και γαμπρούς!”

Στη Μακεδονία υπάρχει το έθιμο του Χριστόξυλου. Το Χριστόξυλο ή δωδεκαμερίτης είναι ένα γερό χοντρό ξύλο από αχλαδιά ή αγριοκερασιά, πεύκο ή ελιά που το κρατούν στο τζάκι να καίγεται από τα Χριστούγεννα μέχρι τα Φώτα ώστε να απομακρύνονται οι δαίμονες και οι καλικάντζαροι από το σπίτι.

 Σήμερα ένα φυτό που πιστεύεται ότι φέρνει καλοτυχία είναι το αλεξανδρινό ή ποϊνσέτια ή άστρο της Βηθλεέμ που ανθίζει την εποχή των Χριστουγέννων με ένα πολύ εντυπωσιακό κόκκινο άνθος και μεγάλους χρυσαφένιους στήμονες. Άλλα φυτά που  ανθίζουν αυτή την εποχή και τα χρώματά τους ταιριάζουν με τη χριστουγεννιάτικη ατμόσφαιρα είναι το κυκλάμινο και το υπέαστρο (κόκκινη αμαρυλλίς).

Αλλά και οι καρποί και οι σπόροι, σύμβολα της δύναμης της γης, της γονιμότητας, του πλούτου και της αφθονίας παίζουν σημαντικό ρόλο στο χριστουγεννιάτικο κλίμα. Το σπάσιμο του ροδιού την Πρωτοχρονιά θεωρείται ότι φέρνει αφθονία στο σπίτι. Οι οιωνοί είναι τόσο καλύτεροι  όσο περισσότεροι σπόροι ελευθερωθούν πετώντας το στο έδαφος. Γι αυτό το ρόδι συνηθίζεται και ως γούρι για τη νέα χρονιά.

Μήλα, καρύδια, σταφίδες, σύκα και αμύγδαλα έδιναν παλιά οι νοικοκυρές στα παιδιά για τα κάλαντα. Επίσης με αυτά στόλιζαν το χριστουγεννιάτικο τραπέζι και τα  χριστόψωμα. Σήμερα, τα ρόδια και οι ξηροί καρποί, όπως επίσης και τα κουκουνάρια των κωνοφόρων,  χρησιμοποιούνται στα χριστουγεννιάτικα στεφάνια και σε άλλα διακοσμητικά της εποχής.

Αθηνά Γ.